Hoe baken ik de visievorming af?

Visies kunt u op verschillende systeemniveaus vormen:

• Op een hoog systeemniveau, bijvoorbeeld voor een grote regio (Europa, Nederland of Zeeland), een sector (waterbeheer, landbouw) of maatschappelijk functie (verplaatsen, voeden)
• Voor een beperkter systeem: een deelregio (een wijk in een stad bijvoorbeeld); een deelsector of -functie (de glastuinbouw of zorg aan chronisch zieken); een organisatorische eenheid op mesoniveau (bijvoorbeeld: productieketen); of een technologisch traject (biomassa; kernenergie)
• Gekoppeld aan het niveau van een concreet experiment (zoals een specifiek woon-zorgcomplex, een nieuwe unit voor rugklachten in een bepaald ziekenhuis, een nieuw huisvestingssysteem voor hennen).

Zie ook de figuur voor een schematische weergave.

Figuur: visies op verschillende niveau's

De systeemafbakening is cruciaal voor:

• de beeldvorming (waar hebben we het over?)
• het begrip van de opgave verbonden aan de systeeminnovatie (waar gaat het om?)
• de oplossingsruimte (wat kan er allemaal)?

Mesoniveau

Voor een uitvoeringsprogramma ligt een afbakening op mesoniveau voor de hand van:

• een deelregio of een wijk in een stad
• de deelsector of functie in een regio
• een organisatorische eenheid (bijvoorbeeld: productieketen)
• of een bepaald technologisch traject (biomassa; kernenergie)

Bepaal uw afbakening met meeweging van vernieuwingsinitiatieven die u tegenkomt. Uw uitvoeringsprogramma zal daar baat bij hebben.

Visies op een hoger systeemniveau leiden niet direct tot een uitvoeringsprogramma. Deze visies - hier ook maatschappelijke agenda genoemd - zijn meestal bedoeld om regime-actoren gevoelig te maken voor noodzakelijke veranderingen. Ze zijn gericht op de lange termijn (zo'n 25-50 jaar vooruit) en dienen als inspiratie en legitimatie voor transitieprogramma's en projecten die op weg naar die langere termijn  gerealiseerd gaan worden. Voor die uitvoerigsprogramma's en voor de projecten vormt u dan opnieuw - op het eigen, passende niveau - een visie

Zoektocht

De systeemafbakening voor een uitvoeringsprogramma is niet iets waartoe u in een keer besluit. De afbakening vindt u eerder via een zoektocht. Daarbij zien we dat in de praktijk verschillende routes worden gebruikt om tot een programma te komen.

Topdownroute Het energietransitieprogramma bijvoorbeeld kwam tot stand via van een topdownroute. De overheid begon met een (legitimerende) visie voor een duurzame energievoorziening op hoofdlijnen voor heel Nederland. In tweede instantie zijn transitiepaden gedefinieerd met visies voor uitvoeringsprogramma's.

Bottomuproute Er zijn ook voorbeelden van visies voor uitvoeringsprogramma's die begonnen bij experimenten. Zo ontstond de visievorming voor het programma Biodiversiteit Hoekse Waard bottom-up uit projectideeën. Ook (de visie voor) het deelprogramma Kas als energiebron van het energietransitieprogramma begon met ideeën voor een experiment.

Directe visievorming op meso niveau Tenslotte zijn ook er programmavisies die direct op een passend mesoniveau geformuleerd werden. Voorbeelden zijn de visievorming voor het onderzoeksprogramma Houden van hennen, of de visie langdurige zorg.

Afstemming tussen niveaus

Werkt u tegelijkertijd of opeenvolgend met visies op verschillende niveaus? Zorg dan voor een goede afstemming tussen die niveaus. Wissel informatie uit door een deel van betrokkenen op meerdere niveaus te laten opereren. En organiseer bij tegenstrijdigheden tussen de visies op de verschillende niveaus eventueel sessies over de verschillen.

Voorbeelden

• Energietransitie: visievorming en visie
• Kas als energiebron: visievorming en visie
• Houden van Hennen: visievorming en visie

Methodes